Làng Bái Giao có từ thời xa xưa ,chỉ biết qua chuyện kể lưu truyền và qua nghiên cứu Thần phả, Sử sách, Thần Lục Thanh hoá viết. Làng Bái Giao có từ thời Nhà Lý 1049 năm Kỹ sữu – Sùng Hưng đại bảo và cũng năm đó được đặt tên là Làng Bái giao. Qua nghiên cứu tham khảo hai chữ Bái Giao theo Hán tự thế Kỹ 11 được hiểu như sau.

Bái là Bái Lạy Bái Tạ( Nơi phong thần bái tước )- Giao là Giao tế, Giao keo ( Nơi hội tụ thất triều ) Sau nhiều thập kỹ sắp xếp lại địa giới hành chính của Quốc gia để phù hợp với từng giai đoạn. Làng Bái giao có thời gọi là Xã Bái giao.Tổng đại bối, Phủ Thiệu hoá, Đông Sơn Huyện vv

Chuyện kể rằng từ mảnh đất hoang vu có 2 ngài là – Sùng Nghiêm và Phước Long đến khai ấp lập làng. Khai khẩn Đất hoang, đào Ao thảCá,cấy Lúa trồng cây, trở thành điền địa phì nhiêu, đất hưng phúc. Nhiều tiềm lực kinh tế. Nên nhiều người đến cư trú , mỗi ngày một đông thêm . Khi đến đủ 18 dòng họ cuộc sống phát triễn theo cơ chế mới, thành lập các ngõ xóm

Gồm: 2 Giáp là Giáp Đông và Giáp Đoài, Tám phe

Đã hình thành một Làng có nền văn hiến, sống cùng nhau đùm bọc, đoàn kết, gắn bó. Xung quanh làng xây tường , Luỹ khép kiến có 2 cổng chính ở đầu làng, Có 2 điếm canh bảo vệ ngăn đạo tặc vào làng ( Thời bấy giờ đạo tặc ,trộm cắp rất nhiều ).

Tích truyền Làng Bái Giao ở trên mảnh đất sinh Quy ( Lưng con Rùa ) đầu Rùa ngoảnh về hướng Tây( Cồn Vàng) đuôi Rùa về hướng Đông( Mã Vịnh )Qua nhiều thế kỹ Nhân Dân chung sống vui vẻ thắt chặt tình làng nghĩa xóm, các Dòng Họ, các Giáp , các Phe phân định ra các Ngõ Xóm sống quần tụ ,thuận hoà, nền nếp kỹ cương được giữ vững, phát huy được tính cộng đồng, khai hoang phục hoá biến ruộng cao, đồng sâu thành đồng lúa, ao thả Cá .

Đất hoang thành điền địa rộng lớn, trồng cây bóng mát, trồng Tre quanh Làng giữ đạo tặc. Trải bao gian nan vất vả khai hoang, bồi đắp nhiều năm Bái Giao có hàng trăm xứ đồng thẳng cánh Cò bay,Đất thổ cư cao ráo rộng dài . Từđó các Giáp, các Phe.Ngõ Xóm , dòng họ một làng quần tụ, nền nếp kỹ cương, giữ vững ANTT.Cho đến năm 2023 Làng Bái giao đã có 22 Dòng họ đến cư ngụ.

Căn cứ vào Thần phả và sử sách mà các Triều Đại đã ghi và phong Tặng cho ta thấy, các Vị Thần làng Bái Giao là bậc Thánh, Thông minh, Sáng suốt, Từ huệ , Khiêm nhường, các vị là tấm gương soi sáng cho muôn đời về đức độ nhân từ, bất khuất, yêu Nước thương nòi đã được ghi tạc phụng thờ.Quần thể Di Tích LSVH Đình Đền Bia Ký Bái giao được kết tụ bằng Xương Máu Trí Tuệ Nhân đức , biết bao tấm gương sáng để lại cho hậu thế .

Từ thời Nhà trần đã có Vị hết lòng dốc sức vì Nước, Phò Vua, hiến kế bày Mưu góp phần cho Đất Nước Bình Yên Hoan lạc – Thời Nhà Mạc rối ren tranh dành ngôi vị cũng có 3 Anh em Dòng Họ lê Trọng Tòng Quân Phò Lê diệt Mạc đem lại bình yên cho đất Nước Hưng Thịnh – Thời Chống Giặc Minh có 2 Vị Đệ Nhất. Đệ Nhị (Thiên Thần )Phò Vua Lê Lợi Khởi Nghĩa lam Sơn, đánh đuổi quân Minh Xây dựng đất Nước thanh Bình Hưng Thịnh Hạnh Phúc- Thời Pháp Đô hộ cũng có người xã thân vì Nước.

Trong phong Trào cần Vương bùng nỗ Chiến Tranh,Ông lê Khắc Tháo Trọn đạo Vẹn Tình, đã tham gia hàng ngũ Quân Binh Giữ Chức Tán Tương Quân Vụ .Danh Vọng Quyền Uy Ông Cũng không màng,mục tiêu chỉ diệt ngoại xâm bảo toàn Đất Nước.Và còn rất nhiều người, nhiều thế hệ sẵn sàng lên đường tòng Quân bảo vệ TổQuốc .
Nhiều người đã thăng quan tiến chức Có Người là cán bộ cấp cao của Tỉnh của Quân đội, Công an - Nhiều người đã hoàn thành nghĩa vụ trở về quê hương lao động sản xuất và các ngành nghề khác làm Giàu cho Quê hương - Có Người về mang theo thương tật trong người hoặc để một phần xương máu lại Chiến trường - Nhiều người Con đã Anh dũng hy sinh vì Nước vì Dân – Còn bao bà Mẹ hiến cả tuổi thanh xuân của mình tham gia Bộ đội, Thanh niên Xung phong, Thanh niên hoả tuyến,vv Đặc biệt có Mẹ chỉ có một con trai duy nhất cũng động viên con tòng Quân giết Giặc thật xứng đáng là Mẹ Việt Nam Anh hùng- Trong 3 cuộc kháng chiến Làng Bái Giao Có 43 liệt Sỹ. 4 Mẹ Việt nam Anh Hùng,và nhiều thương Binh, Bệnh binh.Gia đình có công với Nước.

3- Lễ -Hội của làng xưa .

a/ PhầnLễ . Trong năm có 3 kỳ dại tế Gồm.Tế Công kỵ chung của các Dòng họ trong làng vào ngày 10/Giêng –Đại tế Xuân Thu Nhị kỳ Ngày 10/3 và 10/9 âm lịch .Trong các kỳ đại tế tổ chức Rước kiệu để đón các Thần đi Thị sát làng Quê và Về Đình chung dự Tế và thụ hưởng Lễ vật - (Rước kiệu trong lễ hội) Rước Kiệu mang Ý nghĩa cộng đồng sâu sắc ,Thể hiện đạo lý uống nước nhớ nguồn –Sự tôn kính với Thần linh và Tổ Tiên.Đồng thời thể hiện tinh thần đoàn kết tính cộng đồng dân tộc, tạo sự phong phú hấp dẫn của các hoạt động văn hoá dân gian trong dịp tế lễ.

Rước kiệu còn mang ý nghĩa tôn nghiêm hoành tráng ,linh thiêng nhất. được Rước trong không khí trang nghiêm chỉ có ở rước Thần mục đích Thần xuất cung, Thần đi thị sát, thăm thú Làng quê nơi các Thần đang quản lý bảo vệ cho Dân Làng. Các lễ hội lớn được tổ chức trang trọng và Tổ chức Rước kiệu.

- Ngày 10 tháng Giêng là ngày Công kỵ chung cho các Dòng họ trong làng .Các Dòng họ phải có Lễ vật riêng đem ra Đình chung để dâng lễ các Thần và Tiên Tổ các Dòng họ.

- Ngày 10/3 Âm Đại tế tiết Xuân –Thu nhị kỳ (Lễ kỳ phúc) tiết Xuân thiên .Lễ vật dâng Thần do các Thôn trong làng phân công lần lượt.

- Ngày 10/9 Âm Đại tế (Xuân Thu nhị kỳ) Lễ Kỳ phúc. Cơm mới gọi là lễ Thượng điền. Lễ dâng Thần do các Thôn phân công đảm nhận.

- Tục lệ mừng Thọ của Làng ta có từ Năm 1938. Mừng thọ- Chúc Thọ thường niên vào Ngày 4 Tết cho người cao Tuổi trong Làng .Tại Đình làng lễ này không phải Rước kiệu.

- Ngoài ra còn có các ngày Kỵ của các Thần thuộc Quần thể DT do từng nơi tổ chức riêng .

b/ Phần Hội.Các trò chơi Dân gian phục vụ cho Lễ hội của Làng Bái Giao được diễn ra từ những năm 1938 bao gồm

- Đình làng là nơi hội tụ của cả Làng về các hoạt động tâm linh,do đó mọi Người Dân trong Làng và Quý khách đến Dâng hương để cầu sức khoẻ, cầu tài ,cầu lộc, cầu bình yên.

- Mở áng. Bằng các hình thức kết nghĩa giao hữu lân bang với các Làng xung quanh (Giao lưu văn nghệ)

-Tổ chức Bài điếm ,chọi gà, hát ghẹo ,đốt pháo bông, Cầu phao ,bịt mắt bắt vịt,kéo co, chóc rồng Rơm,ném đĩa ,đánh ba sóc.

Đến nay các trò chơi đó đã mai một hoặc không có khả năng khôi phục.Nay chỉ còn văn Nghệ Quần chúng của làng phục vụ cho Lễ hội và Tết đến Xuân về

Hoàng Duyên